Kwestia wpływu uwarunkowań biologicznych na wykonanie niektórych zadań na stronach WWW została już poruszona jakiś czas temu (Marek Kasperski: Herezje: menu prawokolumnowe), okazuje się, że istnieją również dość mocne przesłanki ku temu, by podejście takie poszerzyć o aspekt psychologiczny.
W tym wpisie chciałbym odnieść się do badania, którego wyniki mogą być podstawą do tego, aby przy projektowaniu stron WWW mieć na uwadze styl poznawczy potencjalnego użytkownika.
Jak można zdefiniować styl poznawczy? Na przykład następująco:
Styl poznawczy, to sposób funkcjonowania poznawczego, który jednostka jest skłonna wybierać spośród innych sobie dostępnych, czyli ten, który najczęściej spontanicznie stosuje. (Matczak, 1982)
Innymi słowy, można powiedzieć, że styl poznawczy to zindywidualizowany, stały zbiór heurystyk, którymi kierujemy się podczas wykonywania pewnych zadań o charakterze kognitywnym. Jest on niezależny od naszego wcześniejszego doświadczenia czy też wiedzy nabytej.
Wracając do badania, zostało ono przeprowadzone przez trzech Panów: Sherry Y. Chen, Georga D. Magoulas, Roberta D. Macredie, którzy w artykule „Cognitive styles and users’ responses to structured information representation” opisują całą procedurę wraz z prezentacją oraz omówieniem wyników.
Autorzy, posługując się klasyfikacją stworzoną przez Hermana Witkina, podzielili grupę 57 studentów na: zależnych od otoczenia (field-dependent), niezależnych od otoczenia (field-independent) oraz bez wyraźnej dominacji żadnego ze styli (intermediate). Tych ostatnich pominiemy.
Jeszcze tylko mała dygresja odnośnie samej klasyfikacji. W 1976 roku H. Witkin zaproponował istnienie dwubiegunowego schematu osobowości na którego przeciwległych krańcach miałyby znajdować się osoby cechujące się różnym stopniem podatności na oddziaływanie środowiska. Do tego celu stworzył on test GEFT (Group Embedded Figures Test), za pomocą którego był w stanie określić indywidualny styl poznawczy danej osoby, prosząc ją o wybór określonego obiektu, ze zbioru bardziej złożonych figur.
- Osoby niezależne od otoczenia były w stanie spostrzec szukane figury spośród otaczających obiektów bez większej trudności (orientacja aktywno – analityczna).
- Osoby zależne od otoczenia osiągały gorsze wyniki podczas próby wyboru odpowiedniego obiektu. Jest to typ osobowości bardzo wrażliwy na otoczenie percepcyjne (orientacja pasywno – globalna).
W badaniu, zastosowano zmodyfikowaną (w skrócie: dwuetapową, dokładniejszą) odmianę testu – CSA (Cognitive Styles Analysis).
Wszystkie osoby badane poproszono o wykonanie 2 zadań dla każdego z 3 zaproponowanych im katalogów stron WWW (Web directories). Owy rodzaj stron WWW wybrano ze względu na odmienną formę organizacji informacji (zmienna zależna) w każdym z nich, w odniesieniu do preferencji stylowo-poznawczych (zmienna niezależna) osób badanych. Wybrane katalogi znajdowały się w domenach: Google`a, Lycosa oraz AltaVisty.
Następnie, przy użyciu papierowego kwestionariusza, zebrano opinie wszystkich osób na temat najbardziej preferowanego przez nie sposobu prezentacji informacji. Ostatnim etapem było określenie, do której z grup stylowo-poznawczej należy każda z przebadanych osób (co, ze względu na kolejność wykonywania zadań, było niezłym posunięciem metodologicznym – tutaj pozdrowienia dla prof. Brzezińskiego ;)
Wyniki badań prezentują się, jak przedstawiono poniżej.
Aktywność vs pasywność
Badanych zapytano o dwie rzeczy:
- Jaki sposób organizacji kategorii głównych (1 poziom) uważasz za najbardziej efektywny?
- Jaki sposób organizacji subkategorii (2 poziom) uważasz za najbardziej efektywny?
Osoby niezależne od otoczenia preferowały alfabetyczny sposób segregacji kategorii (57%), jako że taka kategoryzacja nie narzuca z góry wyznaczonej ścieżki dotarcia do informacji. Autorzy zwracają tutaj uwagę na fakt, że są to osoby, które czują się lepiej podczas aktywnego odbioru prezentowanych treści. Jeżeli idzie o preferowany sposób uporządkowania subkategorii, również tutaj wyniki były podobne – większość osób (62%) zadeklarowała, że alfabetyczne ułożenie wyników pozwoli im sprawniej dotrzeć do poszukiwanych przez nie informacji.
Z drugiej strony, osoby zależne od otoczenia za najlepszy sposób organizacji kategorii (59%) uważały segregację według stopnia ich istotności. Co się zaś tyczy segregacji podrzędnych kategorii, większość (65%) osób zależnych od otoczenia wykazało silną preferencję dla takiej samej organizacji, jak w przypadku kategorii głównych (czyli wedle wzrastającego stopnia istotności samych nagłówków). Wynika to zapewne z faktu, jak tłumaczą badacze, iż osoby takie, z powodu doświadczania trudności w oddzielenia kawałków informacji od całości dostępnego materiału, wolą być raczej prowadzone przez cały proces poszukiwania interesujących je treści.
Analityczność vs globalność
W odniesieniu do preferowanej liczby poziomów zagnieżdżenia subkategorii, większość osób (71%) niezależnych od otoczenia preferowało mniejszą ich liczbę, za to z większą liczbą poziomów zagnieżdżenia, w przeciwieństwie od osób zależnych od otoczenia (65%), które preferowały katalogi o większej liczbie kategorii głównych dostępnych z pierwszej ręki, lecz o wiele „płytszych”.
Taką zależność badacze tłumaczą tym, iż w przypadku prezentacji większej liczby kategorii z mniejszą ilością poziomów, osoby zależne od otoczenia są w stanie stworzyć w swojej głowie całościową strukturę architektury informacji, co powala im na globalne podejście do poszukiwanych przez nie informacji, bez skupiania się na (rozpraszających, najwyraźniej) szczegółach.
Następnie, osoby badane zapytano o preferowaną kolejność kategorii prezentowanych informacji:
- Prezentacja głównych kategorii jako pierwsze, następnie spis subkategorii – wybór ten był preferowany przez osoby zależne od otoczenia.
- Spis subkategorii jako pierwszy, następnie prezentacja głównych kategorii – w wyborze tego sposobu, przeważały osoby niezależne od otoczenia.
Co więcej, osoby niezależne od otoczenia (71%) preferowały wertykalną (z góry na dół) organizację subkategorii, podczas gdy osoby zależne od otoczenia (65%) faworyzowały horyzontalny (od lewej do prawej) sposób organizacji subkategorii.
Wyniki te, są spójne z badaniami przeprowadzonymi przez Nigela Forda oraz Sherry Y Chen („Matching/mismatching revisited: an empirical study of learning and teaching styles”), którzy dowiedli, że przyrost wiedzy (zmienna zależna) u osób badanych był tym większy, im sposób prezentacji samego materiału został lepiej do nich „dopasowany”.
Jeden układ prezentacji treści faworyzował horyzontalny sposób organizacji informacji, drugi wertykalny – dzięki czemu udało im się wykazać (dokonano pomiaru przyrostu wiedzy konceptualnej), że osoby zależne od otoczenia uzyskiwały lepsze wyniki przy organizacji materiału „od lewej do prawej” niż osoby niezależne od otoczenia (te z kolei, uzyskiwały znacząco lepsze rezultaty przy organizacji „z góry na dół”).
Organizacja menu
Nawiązując do samej organizacji subkategorii, większość osób (65%) zależnych od otoczenia zadeklarowało, że subkategorie powinny zostać oddzielone od głównych kategorii przy użyciu osobnego menu, np. na innej stronie WWW (53%). Natomiast osoby niezależne od otoczenia zadeklarowały, że wolą, aby subkategorie znajdowały się na tym samym menu co kategorie główne (76%), a subkategorie zostały zaprezentowane tuż pod kategoriami głównymi (48%).
Takie wyniki badań sugerują, że osoby zależne od otoczenia potrzebują zaplanowanej struktury oraz pewnego rodzaju „pomocnej dłoni”, która będzie w stanie poprowadzić je przez cały proces poszukiwania informacji. Ekspozycja zbyt dużej części informacji na raz, może generować dodatkowe opóźnienia w procesie decyzyjnym, a co za tym idzie, skutkować wydłużonym czasem wykonywania zadania.
Pewnego rodzaju kompilację wyników swoich badań autorzy tekstu przedstawiają w formie schematu zaprezentowanego poniżej (kliknij, aby powiększyć).
Chwalebne jest to, że po uzyskaniu wyników z badania (co by przekuć jakoś tę wiedzę na coś „namacalnego”) autorzy podłubali trochę w HTML`u, tworząc 2 prototypy katalogów WWW, cechujące się odmienną organizacją informacyjną na stronie. Zrzutki oraz krótkie omówienie prototypów zaprezentowano poniżej.
Osoby niezależne od otoczenia – prototyp I
Jak już wspomniano wcześniej, osoby niezależne od otoczenia preferują prezentację kategorii głównych/subkategorii przedstawioną w porządku alfabetycznym. W zaproponowanym prototypie, subkategorie 2 poziomu są umieszczone tuż pod kategoriami głównymi, podczas gdy kategorie 3 poziomu są pogrupowane i osadzone w okienku pop-up.
Co do rezultatów końcowych procesu wyszukiwania, zostały one również ułożone w porządku alfabetycznym, co miałoby pomóc w efektywniejszym zlokalizowaniu pożądanych informacji.
Osoby zależne od otoczenia – prototyp II
W tym prototypie, w celu wzmocnienia stopnia powiązania pomiędzy głównymi kategoriami (których liczba została zredukowana, w odniesieniu do wcześniejszego prototypu), powiązane subkategorie oznaczono takim samym kolorem, co kategoria nadrzędna. Dodatkowo, zostały one rozmieszczone w porządku horyzontalnym.
Wynikom końcowym nadano również stopień istotności (gwiazdka), według którego zostały one uporządkowane oraz przedstawione na stronie.
Wnioski końcowe
Surfowanie po Internecie jest wysoce interaktywną czynnością, która opiera się na asymilacji zarówno modelu mentalnego użytkownika dotyczącego bieżącej strony WWW, jak i wykorzystaniu jego wiedzy nabytej. Ponieważ, podczas konstrukcji takiego modelu, styl poznawczy odgrywa znaczącą rolę, autorzy tekstu są zdania, że wyniki ich pracy mogą znaleźć zastosowanie (głównie) przy projektowaniu katalogów WWW, katalogów bibliotecznych i im podobnych, czyli wszędzie tam, gdzie aspekt strukturalizacji informacji odgrywa kluczową rolę. Aby tego dokonać, spełniony musiałby jednak zostać jeden warunek – pierwej trzeba rozpoznać, jakim stylem poznawczym posługuje się nasz użytkownik. Proponują dwa rozwiązania:
- Zaimplementowanie algorytmu na stronie, który po zachowaniu użytkownika byłby w stanie samodzielnie określić, jaki układ strony będzie dla niego najlepszy.
- Poproszenie użytkownika o wykonanie „zewnętrznego” testu, w tym samym celu.
Podkreślają oni również (co jest ważne, bowiem może świadczyć o całkowitej nieprzydatności powyższych informacji, które opierały się jedynie na jawnych deklaracjach osób badanych), że nie wiedzą czy strony skonstruowane zgodnie z tak postulowanymi regułami będą facylitowały interakcję danego segmentu użytkownika ze stroną. Zaznaczają, że potrzebne są kolejne badania by się o tym przekonać, ale te powinien przeprowadzić już ktoś inny ;)
Biorąc pod uwagę wyniki badań Nigela Forda oraz Sherry Y Chen (o których wspomniałem wcześniej), w których to użytkownicy faktycznie osiągali lepsze wyniki podczas wykonywania powierzonych im zadań, perspektywy dla przeprowadzenia dalszych badań prezentują się nader obiecująco.
Na zakończenie powiem, że wiedza dotycząca funkcjonowania poznawczego ludzkiego umysłu jest wykorzystywana już od wielu dobrych lat w nauczaniu. Jest to obszar, w którym poprawne określenie stylu poznawczego osoby nauczanej pozwala w lepszym stopniu dostosować prezentowany materiał, zwiększając tym samym efektywność w przyswajaniu informacji. Temat ten jednak, ze względu na znaczną ilość dostępnych informacji (patrz np. dorobek Davida Kolba) , zasługiwałby na osobny wpis ;)
Podczas pisania tej notki, przydatne były informacje zaczerpnięte z poniższych źródeł:
- Cognitive styles and users’ responses to structured information representation
- Cognitive style and its implications for navigation strategies
- Matching/mismatching revisited: an empirical study of learning and teaching styles
- Style poznawcze – w jakisposób myślimy?
- Wykorzystanie elementów sztucznej inteligencjiw systemach wspomagających nauczanie
People, Product & Process 